De arbeidsproductiviteit van Nederland is in 2016 voor het eerst sinds dit wordt bijgehouden gedaald. Het dogmatisch economisch denken waarbij zonder groei de wereld ophoudt met bestaan vraagt om een even eigenzinnig als wijdblikse benadering van dit onderwerp.

Effect van verslechterde arbeidsvoorwaarden

In de uitgave van het CPB policy brief 2018 , een document van zo’n 20 pagina’s wordt met veel grafieken en diepgaand wetenschappelijk vertoon getracht uit te leggen dat het in Nederland niet aangetoond is dat de matige loongroei wordt veroorzaakt door de flexibilisering van de arbeidsmarkt. Het document geeft een beschouwing over mogelijke initiatieven om de arbeidsproductiviteit te verhogen waardoor meer loonruimte zou ontstaan. Ze noemt zaken als verbeteren zekerheid, innovatie, technologie of investeren in ICT om de arbeidsproductiviteit te verbeteren, maar de teneur van deze beschouwingen is tamelijk pessimistisch.

Als er geen relatie gelegd kan worden tussen het achterblijven van de lonen en de flexibilisering van de arbeidsmarkt dan is dit wellicht een verkeerde hypothese.

Iets wat zeker geen hypothese is en dat ik met enige tegenzin hier toch wil uitleggen, want de diepe sporen van ellende zijn nog lang niet uitgewist, heb ikzelf van dicht kunnen meemaken in mijn eigen werkkring. Een verslechtering in arbeidsvoorwaarden bij PPG Fiberglass, afgedwongen door het personeel te chanteren met sluiting van de fabriek, leidde tot een ploegendienstrooster waarbij mensen niet meer voldoende tijd hadden om te herstellen. Gevolg: dalende prestaties, toenemend ziekteverzuim en er moest extra personeel worden aangetrokken om de fabriek aan de draai te houden. Één van de meest duidelijke oorzaken van dalende arbeidsproductiviteit, langer werken, te lang werken, is toen glashelder aangetoond. De oorzaak van al deze ellende kunnen we volledig toeschrijven aan mismanagement. Deze situatie heeft informeel zelfs de term ‘het omgekeerde Keynes-effect’ gekregen. Keynes stelde dat naarmate de mens productiever wordt er meer behoefte aan vrije tijd (lees hersteltijd) zal ontstaan. Doordat men bij PPG vrije tijd heeft ingeleverd is de productiviteit navenant gedaald. We leren hiervan dat verslechtering van arbeidsvoorwaarden een ongezond idee is, zowel voor het personeel als voor de onderneming. Toch zijn er nog steeds Cao-onderhandelingen waarbij werkgevers proberen de arbeidsvoorwaarden te verslechteren. Hier ligt in ieder geval een verklaring voor de stagnerende of dalende arbeidsproductiviteit.

Het gegeven dat verslechterde arbeidsvoorwaarden de arbeidsproductiviteit beschadigen schept wel helderheid in deze problematiek. De doorgeslagen flexibilisering van de arbeidsmarkt heeft namelijk wel degelijk tot verslechterde arbeidsvoorwaarden voor veel mensen geleid. Nieuwe of jonge betreders van de arbeidsmarkt moeten genoegen nemen met karige uurlonen, geen doorbetaling bij ziekte, geen pensioenopbouw. Het is dit beleid waardoor werk steeds minder waarde heeft. Een mooi voorbeeld van hoe absurd de dingen kunnen worden vinden we bij de post- en pakketbezorging. Er kunnen bij wijze van spreken op een dag wel meer dan 5 bezorgers iets bij je afleveren. In het ergste geval staan ze in de rij voor je voordeur. Ze hebben allemaal een vreselijke haast. Dus een gezellig praatje is er ook niet bij. Je hoeft geen topintellectueel te zijn om te snappen dat dit systeem niet heel erg effectief kan zijn. Dit verlies aan effectiviteit in de bezorging wordt gecamoufleerd door het feit dat de arbeidslasten lager zijn dan voorheen door het uithollen van de arbeidsvoorwaarden. Hedendaagse bezorgers zijn veelal niet meer dan dagloners. In neoliberale kringen heet deze trend efficiëntie van de markt te zijn. In meer menselijke kringen komt het woord uitbuiting boven drijven.

Dat pas in 2019 bekend is dat in 2016 de arbeidsproductiviteit is gedaald komt, zo meldt het CBS doordat nu pas duidelijk is hoeveel uren zzp-ers besteedden aan hun werk. Dat is interessant.
De (arbeids-)productiviteit van het CBS wordt dramatisch geremd door het bestaan van ZZP-ers.
Vanuit andere perspectieven zien we ook de nadelen van de flexibilisering van de arbeidsmarkt.
Dit is namelijk niets anders dan het uit elkaar drijven van georganiseerde arbeid en teamwork. Versplintering heet dat ook wel. Het ligt voor de hand dat de onderlinge concurrentie en het verlies aan organisatiegraad die inherent zijn aan een systeem waarin veel arbeid wordt verricht door dagloners een nadelig effect hebben op de arbeidsproductiviteit. De eerder genoemde CPB policy brief kan nog zo hard roepen dat het cijfermatig niet aantoonbaar is dat de flexibilisering de loongroei remt, dat het tot verlies van effectiviteit leidt is helder en duidelijk.

Bullshit jobs

Peter de Waard, Bullshitjobs en Rutger Bregman, heeft mijn werk wel zin? hebben er al wat over gepubliceerd nadat in 2013 de antropoloog David Graeber deze term lanceerde. De zogenaamde bullshit jobs. Misschien wel driekwart van het werk in de westerse wereld kan gezien worden als tijdverspilling en heeft geen enkele bijdrage aan een betere wereld. Dit zijn veelal jobs in management, handel, financiële dienstverlening, of communicatie. De bullshit jobs worden genoemd als verklaring voor het niet realiseren van de 15-urige werkweek, zoals Keynes die ooit heeft voorspeld. Werk, werk, werk, roepen meerdere politieke partijen in dit land. Het resultaat is dan deze bullshit. Het is soms zelfs nog erger. Neem een beroep als fiscalist. Deze beroepsgroep haar arbeidsproductiviteit bestaat er uit om voor grote bedrijven wegen te zoeken om belasting te ontwijken en winsten het land uit te sluizen. Ze berokkenen onze maatschappij veel schade.

De strijd tussen kapitaal en arbeid

Deze kreet komt in menig sociaaleconomisch getinte publicaties langs. En arbeid is die strijd aan het verliezen wordt er dan bij gezegd. Daar is ook veel mee gezegd. Gaat het in deze wereld nog wel om werken? Het credo, ‘met geld maak je geld’, gaat steeds meer op. We zien het aan de enorme groei van de pensioenfondsen. Als er ergens productief gewerkt wordt is het wel bij deze sector. In 10 jaar tijd is het vermogen van 800 miljard euro bijna verdubbeld naar 1500 miljard. Ondertussen is het aantal arbeidsplaatsen in deze sector van 80000 in 2008 gedaald naar 59000 in 2018. Ik zie een verband ontstaan. Minder werken levert meer geld op. Er is nog meer reden voor feest. Voor economische tunnelbewoners wier leven is gefundeerd op economische groei kan het jaar niet meer stuk als het BBP weer is toegenomen. In 2016 was de groei 2,2 %. Hang de vlag maar uit. We zijn een half procent minder productief en we zijn als land weer 2,2 % rijker geworden. De mensen die het echte werk doen merken er niet zoveel van. Die ploeteren elke dag voort in hun baan in de schoonmaak, de zorg, het openbaar vervoer of voor de klas. De beloning is niet zo geweldig, maar de bijdrage aan de samenleving is onbeschrijfelijk mooi. Wat zou het prachtig zijn als alle bullshitwerkers dit soort werk gaan doen. Het echte werk wordt verdeeld. Iedereen kan minder werken. De arbeidsproductiviteit gaat sky high. Een nieuwe onderwijstaak gloort aan de horizon. Docent voor de opleiding: ‘De kunst van het nietsdoen’. Opdat stierlijk vervelen niet de rol van bullshitjobs overneemt. Heerlijk innovatief.

Jeroen van Linge,
FNV kaderlid NEG